ΤΟ ΝΤΑΒΟΣ ΚΑΙ 4η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ – ΙNDUSTRY 4.0

Άννα Μπαλλή

Πολύ σύντομα οι άνθρωποι θα βρεθούν αντιμέτωποι με τα ίδια τα δημιουργήματά τους, τις μηχανές, καθώς εκατομμύρια άτομα αναμένεται να χάσουν τη δουλειά τους και να αντικατασταθούν από ρομπότ που θα είναι ικανά να σκέφτονται, κι όχι μόνο να ανταποκρίνονται σε εντολές. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι το ανθρώπινο είδος θα υποστεί έναν εξοντωτικό ανταγωνισμό και σταδιακά θα παραγκωνιστεί από ευφυή ρομπότ που θα αυτοαναπαράγονται. Ακόμη, άνθρωποι θα συνδέονται με μηχανές, ενώ η ιδιωτικότητα θα αποτελεί παρελθόν όπως ίσως και η δημοκρατία. Δεν πρόκειται για σενάριο επιστημονικής φαντασίας και δεν είναι παρά μόνο ένα μέρος από όσα μας επιφυλάσσει η εξέλιξη της τεχνολογίας στο πολύ κοντινό μέλλον. Δεν ήταν, άλλωστε, τυχαίο ότι η τεχνολογία βρισκόταν στην κορυφή της ατζέντας των συζητήσεων της παγκόσμιας οικονομικής και πολιτικής ελίτ κατά τη διάρκεια του φετινού Παγκόσμιου οικονομικού Φόρουμ του Νταβός στις ελβετικές Άλπεις.

 

Τα ελληνικά ΜΜΕ φυσικά είχαν στραμμένη την προσοχή τους στην παρουσία εκεί του Έλληνα πρωθυπουργού, τις επαφές του και το τι ειπώθηκε στη συζήτηση με τον Γερμανό υπουργό Οικονομικών. Αυτό το «είναι η οικονομία, ηλίθιε» του Β. Σόιμπλε είναι, ίσως, το μόνο που θα θυμούνται οι περισσότεροι από τη φετινή συνάντηση του Νταβός. Όμως, στο επίκεντρο του συνεδρίου βρισκόταν για πολλούς ένα απροσδόκητο θέμα: Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση – Ιndustry 4.0, που αλλάζει ριζικά και με ιλιγγιώδη ταχύτητα τον τρόπο που εργαζόμαστε, ζούμε και επικοινωνούμε, και αφορά το μέλλον, όχι μόνο των Ελλήνων, άλλα όλων των λαών του πλανήτη. Ένα μέλλον που μοιάζει ζοφερό, αν όχι τρομακτικό.

Ποιοι συζητούν για το μέλλον

Το γεγονός ότι αυτό το θέμα κυριάρχησε στο συνέδριο του Νταβός προφανώς δεν είναι τυχαίο. Το Νταβός θεωρείται ο ναός του καπιταλισμού, ένα παγκόσμιο διευθυντήριο, μία από τις τρεις κορυφαίες συναντήσεις της παγκόσμιας νέας τάξης (μαζί με τη λέσχη Μπίλντεμπεργκ και την Τριμερή Επιτροπή), όπου συμμετέχουν οι ισχυροί του κόσμου υπό δρακόντεια μέτρα ασφαλείας. Πρόκειται για το πιο κλειστό υψηλού επιπέδου συνέδριο στον κόσμο, στο οποίο κανείς δεν παρευρίσκεται απρόσκλητος. Πουθενά αλλού δεν συναντώνται τόσοι άνθρωποι με τόση εξουσία και τόσα χρήματα. Στη διάρκεια του Φόρουμ, διοργανώνονται εκατοντάδες συναντήσεις και εργαστήρια. Στα τραπέζια του τίθενται όλα τα ζητήματα που απασχολούν την παγκόσμια οικονομία και την πολιτική, όσα όμως συμβαίνουν στο επίσημο πρόγραμμα είναι συχνά λιγότερο σημαντικά απ’ όσα συντελούνται ανεπίσημα: στους διαδρόμους του Νταβός, στις πίστες του σκι και στα πολυτελή δείπνα όπου κλείνονται συμφωνίες που καθορίζουν το μέλλον σε πολλούς τομείς της παγκόσμιας οικονομίας και πολιτικής. Σε μία τέτοια ανεπίσημη συνάντηση πολιτικών ηγετών στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ πρωτοέπεσε ως ιδέα στο τραπέζι η Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βόρειας Αμερικής. Το 1992, και πάλι στο Νταβός, είχαμε τη συνάντηση Ντε Κλερκ-Μαντέλα, και δύο χρόνια αργότερα, το 1994, την ιστορική συμφωνία του τότε υπουργού Εξωτερικών Σιμόν Πέρεζ και του προέδρου του PLO Γιασέρ Αραφάτ για τη Γάζα και την Ιεριχώ.

Η συμμετοχή της χώρας μας μπορούμε να πούμε ότι υπήρξε μέχρι σήμερα επώδυνη. Στην Ελλάδα το Νταβός έγινε γνωστό το 1988, όταν ο πρωθυπουργός της χώρας Ανδρέας Παπανδρέου και ο πρωθυπουργός της Τουρκίας Τουργκούτ Οζάλ υπέγραψαν την ομώνυμη συμφωνία για την έναρξη διαλόγου ανάμεσα στις δύο χώρες, που είχαν φθάσει πολύ κοντά σε πολεμική αντιπαράθεση τον προηγούμενο χρόνο. Αργότερα, ο Ανδρέας Παπανδρέου θα αποκήρυσσε το «Νταβός», λέγοντας το περίφημο «mea culpa». Για τον Γιώργο Παπανδρέου, το 2010, σήμαινε δύσκολες στιγμές. Eκεί, στο ελβετικό θέρετρο, αντελήφθη, όπως λένε συνεργάτες του, ότι το Μνημόνιο ήταν αναπόφευκτο.

Ο φορέας που διοργανώνει την ετήσια χειμερινή συνάντηση του Νταβός έχει μορφή μη κερδοσκοπικού οργανισμού, εδρεύει στη Γενεύη και οι πόροι του προέρχονται από τις συνεισφορές των πλέον κερδοσκοπικών μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών, που είναι και μέλη του Φόρουμ και συμμετέχουν σε όλες τις ετήσιες συναντήσεις του, όπως συμμετέχουν επίσης και στις συναντήσεις της λέσχης Μπίλντεμπεργκ και αρκετοί από αυτούς και στην Τριμερή Επιτροπή.

Πολιτικοί και θρησκευτικοί ηγέτες, εκπρόσωποι διεθνών οργανισμών, ακαδημαϊκοί, ακτιβιστές και άλλοι συμμετέχουν δωρεάν –αλλά κατόπιν πρόσκλησης και μόνο–, ενώ για τις επιχειρήσεις το κόστος συμμετοχής είναι ιδιαίτερα υψηλό. Σύμφωνα με τη γερμανική εφημερίδα Bild, για να παραστεί κανείς στον σημαντικότερο τόπο συνάντησης του επιχειρηματικού, οικονομικού και πολιτικού κόσμου θα πρέπει να είναι μέλος του φόρουμ. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να καταβάλει ως εγγραφή το ποσό των 52.000 δολαρίων. Το εισιτήριο για τη συμμετοχή στο Φόρουμ κοστίζει άλλα 20.000 δολάρια. Και αυτά μόνο για ένα άτομο. Όμως με τα χρήματα αυτά εξασφαλίζει κάποιος απλώς πρόσβαση στις γενικές συνεδρίες του Νταβός και όχι στις συναντήσεις όπου παίρνονται οι πιο σημαντικές αποφάσεις, αφού για τη συμμετοχή σε αυτές θα πρέπει να αναβαθμίσει τη συνδρομή του στο επίπεδο του «Industry Associate». Αυτή η συνδρομή κοστίζει 137.000 δολάρια συν το κόστος του εισιτηρίου, δηλαδή ανέρχεται στα 156.000 δολάρια. Για τις μεγάλες εταιρείες που θέλουν να στείλουν στο Νταβός μια πενταμελή ομάδα το κόστος της συνδρομής «Strategic Partner» φτάνει τα 527.000 δολάρια. Εκτός από αυτά υπάρχει βέβαια και το κόστος της διαμονής στο ξενοδοχείο, φαγητού και μετακινήσεων που ανέρχεται σε μερικές χιλιάδες δολάρια. Όπως αντιλαμβάνεται κανείς, ελάχιστοι είναι αυτοί που μπορούν να συμμετάσχουν, και φυσικά οι απλοί θνητοί δεν περιλαμβάνονται σε αυτούς.

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στους τακτικούς επισκέπτες του Νταβός είναι ο γνωστός μας Χένρι Κίσινγκερ, ο ιδρυτής της Microsoft Μπιλ Γκέιτς και ο χρηματιστής Τζορτζ Σόρος. Φέτος, στο 46ο ετήσιο Παγκόσμιο Οικονομικό Συνέδριο έδωσαν το παρών περίπου 2.500 επισκέπτες, με περισσότερους από 1.000 επιχειρηματίες και 40 ηγέτες κρατών και κυβερνήσεων από κάθε γωνιά του πλανήτη. Από την Κριστίν Λαγκάρντ, την επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ως τον ηθοποιό Λεονάρντο ντι Κάπριο, τον επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Μάριο Ντράγκι και τον γενικό γραμματέα του ΟΗΕ Μπαν Γι Μουν. Μεταξύ των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων ήταν ο Αργεντινός πρόεδρος Μαουρίτσιο Μάκρι, ο πρωθυπουργός του Καναδά Τζάστιν Τριντό, ο Έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας, ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον, ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Μανουέλ Βαλς, ο Γερμανός πρόεδρος Γιόαχιμ Γκάουκ, ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Μπενιαμίν Νετανιάχου και ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν. Σε ό,τι αφορά την αμερικανική παρουσία, το Ίδρυμα ανέφερε πως η αντιπροσωπεία των ΗΠΑ ήταν η μεγαλύτερη που έχει μεταβεί ποτέ στο Νταβός.

Στο περιβάλλον αυτό, λοιπόν, συζητήθηκε «Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση», που αναφέρεται στην έλευση ανατρεπτικών τεχνολογιών και προκύπτει από την πρόοδο στη Γενετική, την Τεχνητή Νοημοσύνη, τη Ρομποτική, τη Νανοτεχνολογία, το 3D Printing και τη Βιοτεχνολογία, και περιγράφεται στο βιβλίο του ιδρυτή και εκτελεστικού προέδρου του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ Κλάους Σβαμπ, το οποίο έλαβαν όλοι οι σύνεδροι στο φετινό Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ.

4η Βιομηχανική Επανάσταση

Αν η πρώτη βιομηχανική επανάσταση ήρθε με την αξιοποίηση της δύναμης του ατμού, η δεύτερη με την ηλεκτρική ενέργεια και ένα σύμπλεγμα εφευρέσεων και η τρίτη με την ψηφιακή τεχνολογία, τη χρήση προσωπικών υπολογιστών και την ανάπτυξη του διαδικτύου, η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση θα είναι, σύμφωνα με τον Κλάους Σβαμπ, «ο συγκερασμός τεχνολογιών από τον φυσικό, ψηφιακό και βιολογικό κόσμο που δημιουργούν εντελώς νέες δυνατότητες και έχουν τεράστιο αντίκτυπο στα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά συστήματα».

Όπως η Πρώτη, η Δεύτερη και η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση, η Τέταρτη θα φέρει οφέλη χωρίς προηγούμενο, θα φέρει όμως και νέες προκλήσεις. Όπως δήλωσε ο Σβαμπ, «οι αλλαγές είναι τόσο βαθιές που, από τη σκοπιά της ανθρώπινης ιστορίας, ποτέ δεν υπήρξε εποχή μεγαλύτερων υποσχέσεων ή δυνητικών κινδύνων. Αυτό που είναι ανησυχητικό, ωστόσο, είναι ότι οι ιθύνοντες πολύ συχνά παγιδεύονται στην παραδοσιακή, γραμμική (και μη διασπαστική) σκέψη ή ασχολούνται υπερβολικά με τα άμεσα προβλήματα, ώστε δεν σκέφτονται στρατηγικά για τις δυνάμεις της διαταραχής και της καινοτομίας που διαμορφώνουν το μέλλον μας». Περιγράφοντας σε ένα άρθρο του τις εκτιμήσεις του για το τι πρόκειται να γίνει, έγραψε: «Στο παρελθόν είχαμε επαναστάσεις –ίσως θα μπορούσαν να περιγραφούν καλύτερα ως εξελίξεις–, που έγιναν με σχετικά αργό ρυθμό, όπως τα μακρά κύματα στον ωκεανό. Ο αντίκτυπος της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, η οποία ξεκίνησε στη Βρετανία τη δεκαετία του 1780, δεν είχε αρχίσει πλήρως να γίνεται αισθητός μέχρι τη δεκαετία του 1830 και του 1840. Σήμερα η τεχνολογική αλλαγή συμβαίνει, είναι σαν ένα τσουνάμι! Βλέπετε μικρά σημάδια στην ακτή και ξαφνικά το κύμα σαρώνει».

Στις συζητήσεις που έγιναν στο Νταβός, στις ενθουσιώδης ομιλίες για τις τεράστιες δυνατότητες που θα προκύψουν στο μέλλον, μεταξύ άλλων έγινε λόγος για πρωτοπόρες και καινοτόμες ιδέες, τη συμβολή της Ρομποτικής στη χειρουργική, που ήδη επιτρέπει στους χειρουργούς να πραγματοποιούν επεμβάσεις σε σημεία του σώματος όπου παλαιότερα δεν θα τολμούσαν, και να σώζουν περισσότερες ζωές με ελάχιστο κίνδυνο, ενώ ακούστηκε ακόμη και ότι θα αποτελέσει «βιώσιμη ανάπτυξη» που θα σώσει τον πλανήτη από την κλιματική αλλαγή. Κάποιοι πιστεύουν ότι τα οφέλη μιας οικονομίας που θα κυριαρχείται από την τεχνητή νοημοσύνη και τα έξυπνα ρομπότ θα μπορούν να ανακατανεμηθούν, έτσι ώστε να μπορούμε όλοι να έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο όταν οι μηχανές θα κάνουν όλη τη δουλειά για μας. Αυτό πράγματι θα μπορούσε να συμβεί, όμως σε έναν άλλο ιδανικό κόσμο, σε ένα άλλο σύστημα, πάντως όχι στο νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα που κυριαρχεί σήμερα. Τα οφέλη της νέας βιομηχανικής επανάστασης δεν είναι για όλους, όπως άλλωστε και τα οφέλη των τριών προηγούμενων δεν τα γεύτηκαν όλοι.

«Η επανάσταση αυτή μπορεί να δημιουργήσει νέες ευκαιρίες για οικονομική, κοινωνική και προσωπική ανάπτυξη», είπε ο Κλάους Σβαμπ, αλλά παράλληλα, όπως τόνισε, μπορεί να οδηγήσει «στην περιθωριοποίηση ομάδων, στη διεύρυνση της ανισότητας, σε νέους κινδύνους και στην υποβάθμιση των ανθρώπινων σχέσεων». (1)

«Κανένας οικονομικός νόμος δεν λέει ότι ο καθένας πρόκειται να ωφεληθεί. Το πιθανότερο είναι ότι κάποιοι άνθρωποι από αυτές τις σημαντικές ανακαλύψεις θα προχωρήσουν μπροστά, ενώ άλλοι θα αφεθούν πίσω». Συμπληρώνει και ο Έρικ Μπρινγιόλφσον, καθηγητής στο ΜΙΤ Sloan School of Management, διευθυντής της Πρωτοβουλίας του MIT για την ψηφιακή οικονομία και επιστημονικός συνεργάτης στην αμερικανική Εθνική Υπηρεσία Οικονομικής Έρευνας (NBER). Και προσθέτει: «Η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική αλλαγή μπορεί να αυξήσουν τον πλούτο και την οικονομική αποδοτικότητα των εθνών και του κόσμου γενικότερα, αλλά δεν θα λειτουργήσουν προς όφελος όλων, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα έως μεσοπρόθεσμα. Οι απλοί εργαζόμενοι, ειδικότερα, θα συνεχίσουν να φέρουν το κύριο βάρος των αλλαγών, επωφελούμενοι ως καταναλωτές αλλά όχι κατ’ ανάγκην ως παραγωγοί. Αυτό σημαίνει ότι χωρίς περαιτέρω παρέμβαση η οικονομική ανισότητα είναι πιθανό να συνεχίσει να αυξάνεται, θέτοντας μια σειρά από προβλήματα».(2)

Οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι σίγουρα αυτές που θα κερδίσουν ακόμα περισσότερο χρήμα, καθώς υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από πλεονεκτήματα που έρχονται με την αντικατάσταση των ανθρώπων από την τεχνολογία. Ρομπότ και υπολογιστές είναι οι εργαζόμενοι των ονείρων τους. Ποτέ δεν παραπονούνται, δεν φέρνουν αντιρρήσεις, ποτέ δεν κουράζονται, δεν χρειάζονται διαλείμματα και διακοπές, δεν συνδικαλίζονται, δεν κάνουν διαδηλώσεις και καταλήψεις, δεν αργούν στην εργασία τους, δεν χρειάζεται καμία εισφορά για την υγεία τους. Όμως, εκατομμύρια άνθρωποι της εργασίας θα χάσουν τις δουλειές τους, θα περάσουν στα αζήτητα, θα περιθωριοποιηθούν και θα καταστούν απόβλητοι και περιττοί για το σύστημα.

Μια έρευνα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ για το μέλλον της εργασίας, που οργανώθηκε σε δεκαπέντε χώρες, τις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικά, όπου αναμένεται να βρουν πιο άμεση εφαρμογή οι νέες τεχνολογίες, προδιαγράφουν έναν πραγματικό εφιάλτη για εκατομμύρια εργαζόμενους.(3) Σύμφωνα με την έκθεση αυτή με θέμα «Το μέλλον των θέσεων εργασίας», οι αλλαγές που θα γίνουν στην αγορά εργασίας, περιλαμβανομένης της χρήσης ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης, πρόκειται να οδηγήσουν σε συνολική απώλεια 7,1 εκατομμυρίων θέσεων εργασίας, που θα αντισταθμιστεί από τη δημιουργία μόλις 2 εκατομμυρίων νέων θέσεων κατά την επόμενη πενταετία. Οι οικονομολόγοι προσπαθούν να προβλέψουν ποια κατηγορία εργαζομένων θα υποστεί το μεγαλύτερο πλήγμα και τι σημαίνει αυτό για τα εισοδήματα και την ισότητα των φύλων. Σύμφωνα με την ίδια έκθεση, τα δύο τρίτα των εκτιμώμενων χαμένων θέσεων αναμένονται να πλήξουν όχι μόνο τους ανειδίκευτους των χειρονακτικών εργασιών, αλλά και τους κλάδους της εργασίας γραφείου και διοικητικών υπηρεσιών, καθώς έξυπνα μηχανήματα θα αναλάβουν περισσότερες εργασίες ρουτίνας. Οι εργαζόμενοι που θα πληγούν περισσότερο θα είναι οι γυναίκες, καθώς η εργασία τους συχνά εστιάζεται σε τομείς χαμηλής ή επιβραδυνόμενης ανάπτυξης, όπως οι πωλήσεις, η εργασία γραφείου και οι διοικητικές υπηρεσίες.(4)

Μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια έρευνα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης υποστηρίζει ότι κινδυνεύει το 35% των θέσεων εργασίας στην Αγγλία και το 47% των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ. Κι αυτό ενώ θα έχει ήδη ανακοπεί η τάση ανάθεσης της παραγωγής σε χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας.(5) Και έπεται συνέχεια…

Όσοι θα έχουν την τύχη να εργάζονται θα βρίσκονται υπό συνεχή πίεση σε μια προσπάθεια συνεχούς εκπαίδευσης προκειμένου να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις των συνεχώς εξελισσόμενων και αναδυόμενων βιομηχανιών (θυμηθείτε τη διά βίου εκπαίδευση, που τα τελευταία χρόνια επαναλαμβάνουν ανελλιπώς κάποιοι πολιτικοί μας).

Και όλα αυτά εν μέσω μιας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, με την ανεργία στα ύψη, με τις μεγάλες εταιρείες να εξαγοράζουν χιλιάδες μικρές με σκοπό να τις αφομοιώσουν ή να τις κλείσουν, με ανθρώπους χρεωμένους στις τράπεζες, οι οποίες σπεύδουν να κάνουν κατασχέσεις σε σπίτια και επιχειρήσεις.

«Η ανισότητα αυξάνεται όχι μόνο μεταξύ των αναπτυσσόμενων και των ανεπτυγμένων κρατών. Αυξάνεται επίσης εντός των κοινωνιών μας. Θα έχει συνέπειες όχι μόνο μεταξύ πλουσίων και φτωχών, αλλά και μεταξύ νέων και μεγαλύτερων σε ηλικία… Η μεγαλύτερη εισοδηματική ανισότητα θα σημάνει μεγαλύτερα κέρδη για όσους είναι στην κορυφή του φάσματος με κριτήριο το εισόδημα, την ειδικότητα και τον πλούτο», υπογράμμισε ο πρόεδρος της UBS Άλεξ Βέμπερ μιλώντας στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός.

«Η εισοδηματική ανισότητα μπορεί να οδηγήσει σε ανισότητα ευκαιριών, στερώντας έθνη από πρόσβαση σε ταλέντα και υπονομεύοντας το κοινωνικό συμβόλαιο. Η πολιτική εξουσία, εν τω μεταξύ, συχνά ακολουθεί την οικονομική ισχύ, στην περίπτωση αυτή υπονομεύοντας τη δημοκρατία», τονίζει ο Έριν Μπρινγιόλφσον.(6)

Υποστηρίζουν ορισμένοι ότι τα νέα τεχνολογικά μέσα θα δίνουν περισσότερες δυνατότητες στους πολίτες να πιέσουν τους κυβερνώντες, αλλά ξεχνούν ότι ταυτόχρονα θα δίνουν μεγαλύτερη ισχύ στους κυβερνώντες, που διαθέτουν περισσότερη τεχνολογία απ’ όση μπορούν να αποκτήσουν οι πολίτες, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να ασκούν μεγαλύτερο έλεγχο στις μάζες. Πέρα από τα μέσα καταστολής, εταιρείες και κυβερνήσεις θα μπορούν να έχουν στα χέρια τους πληθώρα προσωπικών δεδομένων που θα καθιστούν σχεδόν διάφανη την ιδιωτική ζωή των πολιτών.

Όπως το διατυπώνει πολύ προσεχτικά ο πρόεδρος του Φόρουμ Κλάους Σβαμπ, «πρέπει να ξανασκεφτούμε τις ιδέες μας σχετικά με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, τη δημιουργία αξιών, την ιδιωτική ζωή και την ιδιοκτησία, αλλά ακόμα και την ατομική μας ταυτότητα. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε, ατομικά και συλλογικά, τα ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα που προκύπτουν από τις έρευνες στην τεχνητή νοημοσύνη και στη βιοτεχνολογία». Και υπογραμμίζει ότι «είναι ουσιώδης … η από κοινού κατανόηση αυτής της αλλαγής, αν πρόκειται να διαμορφώσουμε το συλλογικό μας μέλλον κατά τρόπο που να αντικατοπτρίζει τελικά την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο».(7) Αυτό το τελευταίο ακούγεται αρκετά ειρωνικό αν σκεφτούμε ότι ο κ. Κλάους Σβαμπ και τα μέλη του Ιδρύματός του ενδιαφέρονται πρώτιστα για το χρήμα και την εξουσία και όχι για τον άνθρωπο. Το ίδιο ειρωνικά ακούγονται και όσα προτάθηκαν, στα οποία, εκτός από την ανάγκη ενημέρωσης και κατανόησης των ζητημάτων που θα προκύψουν, περιλαμβάνονται η ανάγκη ευαισθησίας και η ανάγκη στην καρδιά των κεφαλαιαγορών και των χρηματιστηρίων να κυριαρχεί η ηθική, σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο. Είναι ειρωνικό να μιλούν για ευαισθησία, αυτοί των οποίων μοναδικό κίνητρο είναι η επιδίωξη μεγιστοποίησης του κέρδους, και για ηθική των κεφαλαιαγορών και των χρηματιστηρίων, την ώρα που οι χρηματιστές στον ανεπτυγμένο κόσμο τζογάρουν με τα τρόφιμα, ανεβοκατεβάζοντας τις τιμές, παίζοντας με το θεμελιώδες δικαίωμα των ανθρώπων να έχουν πρόσβαση στο φαγητό. Μιλούν για ηθική αυτοί που συγκαταλέγονται στο 1% του πληθυσμού που κατέχει τον μισό παγκόσμιο πλούτο, την ίδια στιγμή που σχεδόν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι σε όλο τον κόσμο υποσιτίζονται και 25.000 πεθαίνουν κάθε μέρα από πείνα.

Βασικά δεν υπήρξαν προτάσεις ουσιαστικές που να δείχνουν ότι μπορεί να είναι ο άνθρωπος στο κέντρο όσων πρόκειται να συμβούν, αντίθετα ζητούν τα πάντα, όλο το σύστημα, να προσαρμοστούν στις ανάγκες του κόσμου που ετοιμάζουν για μας οι επιχειρήσεις του είδους. Γι’ αυτό ζητούν δημιουργικές αφηγήσεις για το σχεδιασμό της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, προσαρμογή της εκπαίδευσης και ανασυγκρότηση στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά συστήματα. Χαρακτηριστικά, όπως αναφέρει ο Κλάους Σβαμπ, «είναι σαφές ότι οι σημερινές δομές διακυβέρνησης και τα κυρίαρχα μοντέλα δημιουργίας πλούτου δεν είναι ικανώς εξοπλισμένα για να καλύψουν τις τρέχουσες ή, ακόμα πιο σημαντικά, τις μελλοντικές ανάγκες. Αυτό που χρειάζεται τώρα δεν είναι προσαρμογές μικρής κλίμακας αλλά ένας ολοκληρωμένος και καινοτόμος μετασχηματισμός του συστήματος».(8)

Τα μικρά σημάδια στην ακτή

Κατά τις εκτιμήσεις διεθνών πολιτικών και οικονομικών αναλυτών, η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση είναι εδώ. Πράγματι, η Google τον Δεκέμβριο του 2014 παρουσίασε το «πρώτο λειτουργικό πρωτότυπο» ενός αυτόνομου οχήματος, το οποίο βγήκε για δοκιμές στους δρόμους της Καλιφόρνιας. Δεν έχει τιμόνι ούτε πεντάλ, διαθέτει όμως 64 λέιζερ που σαρώνουν το δρόμο σε γωνία 360 μοιρών, κάμερα και δέκτη GPS. Το σύστημα μπορεί να αναγνωρίζει εκατοντάδες αντικείμενα ταυτόχρονα –από τους πεζούς μέχρι τα σήματα στο δρόμο– και να διαχειρίζεται αναμενόμενα ή απρόβλεπτα σενάρια. Επίσης, τροποποιημένα Toyota Prius και Lexus SUV έχουν διανύσει εκατοντάδες χιλιόμετρα στους δρόμους της Καλιφόρνιας στο πλαίσιο δοκιμών, και η Toyota αναμένει ότι το μοντέλο της θα κινείται στους αυτοκινητόδρομους ως το 2020. Στην Ελλάδα, μάλιστα, τα Τρίκαλα έγιναν από τον περασμένο Σεπτέμβριο η πρώτη πόλη στον κόσμο που χρησιμοποιεί σε πραγματικές κυκλοφοριακές συνθήκες αυτοματοποιημένα λεωφορεία χωρίς οδηγό εντός του αστικού ιστού!

Μια ιαπωνική επιχείρηση ανακοίνωσε στις αρχές Φεβρουαρίου πως λανσάρει το πρώτο εντελώς αυτοματοποιημένο αγρόκτημα στον κόσμο, στο οποίο τα ρομπότ θα κάνουν τα πάντα, από το πότισμα μέχρι τη συγκομιδή. Μέχρι τα μέσα του 2017 αυτή η κλειστή εγκατάσταση θα αρχίσει να παράγει 30.000 μαρούλια ημερησίως, όπως διευκρίνισε η εταιρεία Spread, που έχει την έδρα της στο Κιότο και φιλοδοξεί μέσα σε πέντε χρόνια να καλλιεργεί μισό εκατομμύριο καθημερινά.

Στη χρήση των ρομπότ καταφεύγουν οι κινεζικές βιομηχανίες στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις αυξήσεις των μισθών που σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό των άλλων αναδυόμενων οικονομιών αυξάνουν το λειτουργικό τους κόστος και μειώνουν την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων τους. Η έκταση των φιλοδοξιών της Κίνας έγινε καλύτερα αντιληπτή όταν ο αντιπρόεδρος Λι Γιουαντσάο πέρυσι τον Δεκέμβριο εμφανίστηκε στην πρώτη μεγάλη συνδιάσκεψη ρομποτικής της χώρας στο Πεκίνο ανάμεσα σε δύο ανθρωποειδή ρομπότ/ανδροειδή, και έδωσε ένα μήνυμα από τον πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ, συγχαίροντας για το επίτευγμα και ξεκαθαρίζοντας ότι η ρομποτική θα αποτελέσει προτεραιότητα στο οικονομικό μέλλον της χώρας. Ρομπότ ήδη ετοιμάζονται για την αντικατάσταση των εργαζομένων σε εργοστάσια στην Κίνα. Η εταιρεία Foxconn έχει σχεδιάσει να αγοράσει 1 εκατομμύριο ρομπότ για να αντικαταστήσουν το ανθρώπινο δυναμικό της. Σε εργοστάσιο που ανήκει στην εταιρεία τεχνολογίας Sehnzhen Evenwin Precision Technology, στην πόλη Ντονγκουάν, βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη η διαδικασία αντικατάστασης του προσωπικού αποκλειστικά με ρομπότ. Επίσης, στην Κίνα, το Robot Restaurant στη Χαρμπίν, στην επαρχία Χαϊλοντζιάνγκ, σερβίρει τους πελάτες του με τη βοήθεια ηλεκτρονικών σερβιτόρων.

Το ρομπότ-σερβιτόρος, σύμφωνα με τη βρετανική Daily Mail, τελειοποιείται από μία εταιρεία στην Ατλάντα. Πρόκειται για το ρομπότ Monsieur, το οποίο προορίζεται για οικιακή χρήση. Η IBM στην ετήσια έκθεσή της «5 in 5» τον Ιανουάριο του 2013 πρόβλεπε μεταξύ άλλων πως, μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια, νέα μηχανήματα που θα παίζουν το ρόλο «γνωσιακών συστημάτων» θα αντιλαμβάνονται το περιβάλλον όπως στ’ αλήθεια είναι. Κι αυτό γιατί θα μιμούνται τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις – έχοντας, με μία έννοια, τη δυνατότητα να γεύονται, να βλέπουν και να ακούνε, να οσφραίνονται και να έχουν την αίσθηση της υφής αυτών που αγγίζουν.

Όπως αποκαλύφθηκε, τo Facebook.inc συγκεντρώνει χωρίς προηγούμενη ενημέρωση δεδομένα σχετικά με τη διαδικτυακή δραστηριότητα χρηστών που δεν έχουν καν λογαριασμό σε αυτό, χωρίς φυσικά να τους ενημερώνει. Τα δεδομένα αυτά αφορούν πληροφορίες για τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τις θρησκευτικές και τις πολιτικές πεποιθήσεις.

Η σύνδεση του ανθρώπινου μυαλού με μηχανές, αγαπημένο θέμα των ταινιών επιστημονικής φαντασίας (Iron Man 3, Elysium κλπ.), είναι πλέον γεγονός. Όταν ένας 56χρονος, ο Νάιτζελ Όκλαντ, έχασε το χέρι του σε ατύχημα, έγινε ο ιδανικός υποψήφιος για το νέο ρομποτικό χέρι. Στον 56χρονο προστέθηκε το πιο προηγμένο ρομποτικό προσθετικό άκρο στον κόσμο, το Bebionic 3, το οποίο ελέγχεται από τα ίδια σήματα του μυαλού του τα οποία θα χρησιμοποιούνταν για να λειτουργήσει ο αρχικός ώμος του και κινείται με εξαιρετική ακρίβεια.

Ένα νέο όπλο για την αστυνομία, επιτήρησης αλλά και για να διαλύονται συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις, είναι τα μη επανδρωμένα, τηλεκατευθυνόμενα αεροσκάφη, εφοδιασμένα με ψεκαστήρες πιπεριού, που ήδη χρησιμοποιήθηκε στην Ινδία. Στη χώρα μας, σύμφωνα με πληροφορίες, το υπουργείο Δημόσιας Τάξης βρίσκεται ήδη σε προχωρημένες συζητήσεις με ισραηλινών συμφερόντων εταιρείες που ειδικεύονται στην κατασκευή μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Η ιδέα για την αγορά τους γεννήθηκε την περίοδο των μεγάλων συγκεντρώσεων των «Αγανακτισμένων» στην πλατεία Συντάγματος.(9)

Η χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών από τις ένοπλες δυνάμεις είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια. Η αμερικανική DARPA, που ερευνά νέες τεχνολογίες για τον στρατό, λέγεται ότι εξελίσσει τώρα τα LAWS (lethal autonomous weapons systems, θανατηφόρα αυτόνομα οπλικά συστήματα), τα οποία μπορούν να εντοπίσουν και να σκοτώσουν στόχους δίχως να χρειάζονται ανθρώπινη άδεια ή επίβλεψη. ΗΠΑ, Ρωσία και Κίνα έχουν επιδοθεί σε έναν αγώνα δρόμου για το ποια θα καταφέρει να δημιουργήσει πρώτη έναν στρατό από ρομπότ.

Οι έρευνες πάνω στα εικονικά περιβάλλοντα αλλά και την τεχνητή νοημοσύνη που πραγματοποιούν εταιρείες έχουν προχωρήσει σημαντικά. Πριν αρκετό καιρό ο πρώην υπουργός Οικονομίας Γιάνης Βαρουφάκης, σε άρθρα του για τη συνεργασία του με την εταιρεία ηλεκτρονικών παιχνιδιών και υψηλής τεχνολογίας Valve, περιέγραφε την εμπειρία του από μια μίνι ιδιωτική παρουσίαση αυτού που λέγεται εικονική πραγματικότητα. «Απλά, θα πω ότι πραγματικά είδα το μέλλον. Δεν είναι λίγο να βλέπεις έναν εικονικό αλλά ρεαλιστικότατο εξωγήινο να στέκεται δίπλα σε έναν πραγματικό άνθρωπο στο ίδιο δωμάτιο με σένα, να περπατά γύρω γύρω στο δωμάτιο και να σου κλείνει το μάτι. Κι όλα αυτά χωρίς οθόνη, προβολή ή κάποιον υπολογιστή, έστω, δίπλα σου… Τον είδα, αφού πρώτα είχα υπογράψει συμφωνητικό που µου απαγόρευε να σας πω πού τον είδα καθώς και να αποκαλύψω τεχνικής φύσης λεπτομέρειες που αφορούσαν το πώς ακριβώς εμφανίστηκε μπροστά µου (τις οποίες, όμως, έτσι κι αλλιώς, δεν θα μπορούσα να σας μεταφέρω, καθώς είμαι άσχετος περί αυτά)», έγραφε ο κ. Βαρουφάκης.(10)

Όλα αυτά και άλλα πολλά είναι μια πρόγευση του τι θα ακολουθήσει, είναι «τα μικρά σημάδια στην ακτή πριν ξαφνικά το κύμα σαρώσει», σύμφωνα με τον Κλάους Σβαμπ. Και όπως έγραφε και η αφίσα του γνωστού κινηματογραφικού έργου Blade Runner: «Ο άνθρωπος δημιούργησε το αντίγραφό του… τώρα είναι δικό του το πρόβλημα».

Στο πρόβλημα αυτό ο άνθρωπος πρέπει να δώσει τη δική του απάντηση, η οποία δεν έχει νόημα να είναι κατά των επιτευγμάτων της τεχνολογίας, μια που τα προβλήματα που θα προκληθούν δεν οφείλονται σε αυτά αλλά σε αυτούς που τα κατέχουν. Πρέπει να είναι μια απάντηση που δεν θα αφήνει περιθώρια παραγκωνισμού του ανθρώπου και θα οδηγεί σε μια επωφελή για την ανθρωπότητα συνύπαρξη. Κάνοντας την πρώτη επίσκεψή του στο Νταβός, ο Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι Τζάστιν Γουέλμπι είπε ότι οι αλλαγές που ενδέχεται να έρθουν δεν απαιτούν μόνο οικονομική αλλά και πνευματική απάντηση. «Αυτό δεν αφορά μόνο τα χρήματα, αφορά και το σημαίνει να είσαι άνθρωπος», σχολίασε.

Ο Μπρινγιόλφσον παρατήρησε ότι υπάρχουν μερικά πράγματα τα οποία οι υπολογιστές δεν μπορούν να τα κάνουν. Δεν μπορούν να παραδώσουν μια ενθαρρυντική ομιλία, παραδείγματος χάρη, ή να εκτελέσουν δημιουργικές εργασίες, όπως το γράψιμο ενός μυθιστορήματος, την έναρξη μιας επιτυχούς επιχείρησης ή την παραγωγή μιας επιστημονικής σημαντικής ανακάλυψης.

Ο βουδιστής μοναχός Ματιέ Ρικάρ σημείωσε ότι «οι μηχανές δεν αισθάνονται ευγνωμοσύνη. Δεν αισθάνονται μίσος. Κάνουν απλώς αυτό για το οποίο έχουν προγραμματιστεί, ακόμη κι αν είναι εξαιρετικά έξυπνες… Μπορούν να βοηθήσουν να λύσουμε μερικά από τα τεχνικά προβλήματα, να ελαφρύνουν τη φτώχεια, να κάνουν διάφορα πράγματα, αλλά δε νομίζω ότι θα αντικαταστήσουν ποτέ τον πυρήνα της ανθρωπιάς που για μένα είναι η καλοσύνη».

Με όπλο τα όνειρά μας

Φυσικά, οι εργαζόμενοι της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης θα χρειαστεί να μεγιστοποιούν τη δημιουργικότητά τους, την ανθεκτικότητα και την εφευρετικότητά τους.

«Σε ένα πάνελ σχετικό με το πώς οι νέες γνώσεις μας από τον τομέα των νευροεπιστημών μπορούν να βελτιώσουν την απόδοση και την παραγωγικότητα», έγραψε η Αριάνα Χάφινγκτον, πρόεδρος και διευθύντρια σύνταξης της Huffington Post, «μίλησα με τον Δρα Μούραλι Ντόρισγουόμι (Murali Doraiswamy), καθηγητή ψυχιατρικής και επιστημών συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Ντιουκ, και τον Δρα Ακι Χίντσα (Aki Hintsa), ορθοπεδικό και χειρουργό τραύματος. Καθώς συζητούσαμε τις τελευταίες ανακαλύψεις σχετικά με το ότι ο χρόνος διακοπής εργασίας μπορεί να ενισχύσει την απόδοση, αναδύθηκε ένα θέμα: ο ύπνος. Όπως υποστηρίζω και στο νέο μου βιβλίο», προσθέτει, «βρισκόμαστε στα πρώτα στάδια μιας ακόμη επανάστασης, μιας επανάστασης του ύπνου, που θα βοηθήσει να μετασχηματίσουμε τον τρόπο που ζούμε και εργαζόμαστε. Οι ερευνητές, οι οποίοι εργάζονται σε αυτό που είναι ο χρυσός αιώνας της επιστήμης του ύπνου, ερευνούν εξονυχιστικά τον ύπνο και αποκαλύπτουν, συνεχώς από μελέτη σε μελέτη, τα βαθιά οφέλη του ύπνου σε κάθε τομέα της ζωής μας. Εκτός από την υγεία και την ευεξία μας, οι δυνατότητες οι οποίες ενισχύονται με τον ύπνο, η δημιουργικότητα, η ικανότητά μας να αντιμετωπίζουμε το στρες και την ένταση, η παγίωση της μνήμης, η μάθηση, η λήψη αποφάσεων, η συναισθηματική νοημοσύνη και οι γνωσιακές λειτουργίες, είναι ακριβώς εκείνες που θα είναι οι περισσότερο απαραίτητες καθώς εισερχόμαστε στην Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση. Και μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις αυτού του ευφυούς νέου κόσμου, καθώς τα πάντα θα συνομιλούν με τα πάντα, είναι κάποιος να μπορεί να βγάλει νόημα από όλα αυτά τα δεδομένα. “Δεν ωφελεί να κάνεις κάτι ευφυές”, είπε ο Ντίτερ Βέγκενερ της Siemens, “χωρίς αυτό να έχει νόημα”. Και οι άνθρωποι θα είναι εκείνοι που θα βγάζουν νόημα απ’ όλα. Οι εγκέφαλοί μας είναι η πρωτότυπη ευφυής τεχνολογία, και αυτοί είναι ικανοί να συνδυάζουν τεράστιες ποσότητες δεδομένων και εξωτερικών ερεθισμάτων και να τα μετατρέπουν σε συνεκτικές και εφαρμόσιμες πληροφορίες. Κι αν μεγάλο μέρος του μυστηρίου παραμένει, γνωρίζουμε πολύ περισσότερα τώρα για το στοιχείο που κάνει όλα αυτά εφικτά – και ο ύπνος είναι ακριβώς στο κέντρο. Τότε ακριβώς είναι η στιγμή που όλα τα τυχαία δεδομένα μετατρέπονται σε γνώση, όταν όλη εκείνη η συσσωρευμένη εμπειρία μετατρέπεται σε σοφία. Δεν είμαστε μηχανές, χρειαζόμαστε χρόνο διακοπής της εργασίας. Το ίδιο όμως, όπως αποδεικνύεται, ισχύει και για ορισμένες μηχανές, καθώς νέα ευρήματα της επιστήμης του ύπνου εμπνέουν ερευνητές από άλλα πεδία. Ο Ντέμις Χάσαμπις (Demis Hassabis) είναι ερευνητής τεχνητής νοημοσύνης, του οποίου η εταιρεία DeepMind εξαγοράστηκε το 2014 από τη Google. Η αποστολή της DeepMind είναι να χρησιμοποιήσει τεχνητή νοημοσύνη και τις γνώσεις από τη νευροεπιστήμη ώστε να βοηθήσει στη λύση ορισμένων από τα μεγαλύτερα προβλήματα του κόσμου. Καθώς σημειώνουν πρόοδο στην τεχνητή νοημοσύνη, ο Χάσαμπις και η ομάδα του οδηγούνται από μια γνώση-κλειδί, η οποία συνοψίζεται από τον ειδικό τεχνητής νοημοσύνης Στιούαρτ Ράσελ ως εξής: “Ουσιαστικά, μια μηχανή που κοιμάται και ονειρεύεται μαθαίνει περισσότερα και αποδίδει καλύτερα από μία άλλη η οποία είναι πάντα σε εγρήγορση. Αυτό που εννοούμε με τη φράση κοιμάται μια μηχανή είναι βασικά να κλείνει ο διακόπτης που τη συνδέει άμεσα με την αντίληψη και τη δράση, ενώ με τη φράση να ονειρεύεται εννοούμε να ξαναπαίζει επανειλημμένα εμπειρίες προκειμένου να εξαγάγει το μέγιστο σήμα μάθησης από αυτές”. Όπως μου είπε ο Χασάμπις: “Δεν είναι παράδοξο. Θεωρούμε ότι ο ύπνος είναι μη αποδοτική χρήση του χρόνου, ενώ στην ουσία είναι η πλέον αποδοτική χρήση χρόνου σε ό,τι αφορά τη μάθηση και τη μνήμη”».(11)

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ύπνος και τα όνειρα όσο κοιμόμαστε είναι ευεργετικά για τον άνθρωπο, αλλά είναι επίσης σίγουρο ότι όσο ο άνθρωπος θα συνεχίσει να ονειρεύεται, χωρίς να κοιμάται, και να παλεύει για μια καλύτερη ζωή με αξιοπρέπεια κανείς δεν μπορεί να τον εκμηδενίσει.

Άννα Μπαλλή

Hellenic NEXUS τεύχος 105, Mάρτιος 2016

Οι δυο τους συμφώνησαν προς χάριν του διαλόγου να μη συζητήσουν το Κυπριακό και να σταματήσουν τις έρευνες για πετρέλαιο στην περιοχή της Θάσου. Στην πραγματικότητα, στο Νταβός η Ελλάδα αποδέχθηκε επίσημα ότι τα πετρέλαια του Αιγαίου αποτελούσαν διεθνή, ή έστω διμερή, υπόθεση και, πάντως, όχι αμιγώς ελληνική, και έβαλε στο ράφι το Κυπριακό.

1. Klaus Schwab, «Shaping the Fourth Industrial Revolution», http://www.project-syndicate.org/commentary/fourth-industrial-revolution-human-development-by-klaus-schwab-2016-01

2. Erik Brynjolfsson / Andrew McAfee / Michael Spence, «Νέα παγκόσμια τάξη εργασία, κεφάλαιο και ιδέες στην οικονομία του power law», http://www.foreignaffairs.gr/articles/69980/erik–brynjolfsson–andrew–mcafee–kai–michael–spence/nea–pagkosmia–taksi?page=show

3. Στην έρευνα συμμετείχαν στελέχη επιχειρήσεων από εννέα κλάδους της βιομηχανίας από τις εξής χώρες: Αυστραλία, Βραζιλία, Κίνα, Γαλλία, Γερμανία, Ινδία, Ιταλία, Ιαπωνία, Μεξικό, Νότια Αφρική, Τουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες, όπως και ενδεικτικά από χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας και του Αραβικού Συνδέσμου, που αναφέρονται στο 65% του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού.

4. «The Future of Jobs (Employment, Skills and Workforce Strategy for the Fourth Industrial Revolution)», Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, http://www3.weforum.org/docs/WEF_FOJ_Executive_Summary_Jobs.pdf

5. «Τα ρομπότ εισβάλλουν στο χώρο εργασίας», Καθημερινή 15.9.2015.

6. Brynjolfsson / McAfee / Spence, «Νέα παγκόσμια τάξη, εργασία, κεφάλαιο και ιδέες στην οικονομία του power law», ό.π.

7. Schwab, «Shaping the Fourth Industrial Revolution», ό.π.

8. Στο ίδιο.

9. «Αγορά μη επανδρωμένων αεροσκαφών από ΕΛ.ΑΣ. και νομικά ζητήματα που δημιουργούνται», Καθημερινή, 10.2.2016.

10. Άννα Ρέμπελου, «Google: Επικίνδυνα παιχνίδια με ρομπότ», http://news247.gr/eidiseis/weekend-edition/google-epikindyna-paixnidia-me-rompot.3585101.html

11. Arianna Huffington, «Η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση συναντά την επανάσταση του ύπνου, http://www.huffingtonpost.gr/arianna-huffington/-_3851_b_9098306.html

Πηγή: seisaxthia